DE WANTROUWENDE OVERHEID #2

Afgelopen juni ontdekte journalist Stella Braam dat ze jarenlang werd gevolgd door de AIVD. Ze ontving een ‘inzagedossier’ van meer dan 300 pagina’s waarin vanaf 1986 informatie over haar en haar werkzaamheden werd bijgehouden. Het dossier bevat niet alleen foutieve informatie, maar is ook een klap in het gezicht van persvrijheid.

Naar aanleiding van Braam’s verhaal ontstond publieke verontwaardiging en werden onder andere kamervragen gesteld; haar dossier staat namelijk niet op zichzelf. De overheid vertoont op grote schaal een hang naar almaar méér (illegale) datavergaring. Zo blijkt uit onderzoek van het NRC Handelsblad dat de vreemdelingenpolitie jarenlang persoonsgegevens van asielzoekers aan strafrechtelijke informatie koppelde. Ook  toont de krant aan dat politiecamera’s langs de Nederlandse wegen automobilisten en bijrijders hebben gefotografeerd, terwijl dat wettelijk niet is toegestaan.

Ondertussen worden de bevoegdheden van veiligheidsdiensten van de overheid uitgebreid. De ministeries van Binnenlandse Zaken en Defensie willen met een nieuwe inlichtingenwet de diensten effectiever maken, maar dat betekent ook dat het toezicht en de controle erop ingrijpend verandert. De Commissie van Toezicht moet voortaan vooral tijdens en na operaties in de gaten houden of de diensten zich aan de wet houden, waar dat nu nog veelal vooraf gebeurt.

Vanavond onderzoeken we met onze gasten waar de verzameldrang van de overheid vandaan komt. Welke veiligheid moet deze data garanderen en wat zijn de valkuilen in de verzameling ervan? Wat is de visie van het kabinet op het gebruik van digitalisering door de overheid? En wat is de impact van deze praktijken voor burgers, op de korte en lange termijn?

Over de sprekers

Tijmen Wisman is privacyjurist en universitair docent bij de Vrije Universiteit Amsterdam. Hij is voorzitter van het Platform Burgerrechten en heeft expertise op het gebied van privacy, databescherming en surveillance. Op dit moment doet hij onderzoek naar rechtsbescherming in de WGS (Wetsvoorstel Gegevensverwerking Samenwerkingsverbanden, oftewel Super SyRI). Een coalitie onder leiding van Platform Burgerrechten heeft de SyRI-wetgeving succesvol aangevochten voor de rechter.

Renske Leijten is al 15 jaar voor de SP actief in de Tweede Kamer, waar ze samen met Pieter Omtzigt de Toeslagen Affaire aan het rollen bracht. In 2021 was zij bovendien de eerste voorzitter van de commissie Digitale Zaken (DiZa), die werd opgericht naar aanleiding van het rapport Update Vereist. In die rol vervulde de belangrijke taak om het parlement meer grip te geven op digitalisering.

Evelyn Austin is directeur van Bits of Freedom, een platform dat zich inzet voor een open en rechtvaardige samenleving door middel van belangenbehartiging, campagnes en juridische acties. Verder is Evelyn lid van Reset’s Network Investment Council en richtte ze met Lilian Stolk The Hmm, een platform voor internetcultuur, op.

Stella Braam is redacteur bij The Investigative Desk, een collectief van onderzoeksjournalisten dat onder meer in Trouw, NRC, het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, Le Monde en Die Zeit publiceert. Ze schreef talloze artikelen en diverse boeken, waaronder ‘Grijze Wolven, een zoektocht naar Turks extreemrechts’. In juni 2022 ontdekte ze, nadat ze haar persoonsgegevens bij de AIVD had opgevraagd, dat de veiligheidsdienst haar al sinds 1986 in het vizier heeft. Over Braam is een ‘inzagedossier’ samengesteld van meer dan 300 pagina’s dat onder meer onjuistheden en laster omvat.

Bert Hubert is de oprichter van PowerDNS, software waar een groot deel van het Internet in Europa op draait. Daarnaast werkte hij voor de AIVD. Tegenwoordig doet Bert DNA onderzoek en was hij lid van de Toetsingscommissie Inzet Bevoegdheden Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten. Deze september legde hij zijn functie daar neer vanwege onvrede over de aanstaande inlichtingenwet.

Hugo Vijver is freelance publicist inlichtingen en veiligheid en oud-medewerker van de AIVD en MIVD. Hij was namens het ministerie van Defensie nauw betrokken bij de totstandkoming van de nieuwe Wet op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten. Bij de NAVO en EU behartigde hij de Nederlandse defensiebelangen op gebied van het cyberdomein. Ook schreef hij de Defensie Cyber Strategie.

Over het Tweeluik

Dankzij het goede onderzoekswerk van NRC konden we vorig jaar lezen hoezeer de overheid onze data verzamelt. De opsomming is verontrustend: de krijgsmacht doet het op grote schaal en gemeenten laten moskeeën undercover inspecteren, opvangorganisaties delen de godsdienst en etniciteit van asielzoekers met de opsporingsdiensten en de gezichten van automobilisten worden zonder wettelijke basis voor opsporing ingezet. Wat zegt het patroon? Is het sociaal contract stilzwijgend opgerekt?

De voorbeelden laten een wantrouwende overheid zien, die de eigen burgers met argwaan tegemoet treedt en op die manier niet de bescherming biedt die de rechtstaat ons belooft. In deze tweedelige serie zoomen we op enkele kwesties in en onderzoeken we hoe onze gegevens als verlengstuk van die institutionele achterdocht worden gebruikt. We praten met journalisten, wetenschappers, burgers en filosofen over de consequenties van deze ontwikkelingen. Wat zijn de grenzen van een overheid die haar eigen burgers niet vertrouwt en de grenzen van de privacywetten opzoekt?